Özbekistan Ekonomisi: Potansiyeller ve Fırsatlar

Özbekistan Ekonomisi: Potansiyeller ve Fırsatlar

Açıklama: Dış ticaret uzmanı ve gazeteci Suat Elibüyük, Global iş geliştirme platformu Özbekistan ülke başkanı ve Alfaturk Group CEO'su Mehmet Türker ile bir araya geliyor. Bu özel röportajda, Özbekistan'ın ekonomik durumu, yatırım fırsatları ve uluslararası ticaret açısından taşıdığı potansiyel ele alınıyor. Türker, Özbekistan'ın stratejik konumunu, genç nüfusunun sunduğu avantajları ve ülkenin gelişen sektörlerine dair içgörüleri paylaşırken, dış ticaretin ülke ekonomisine etkileri üzerine de önemli değerlendirmelerde bulunuyor. Özbekistan'ın ekonomik dönüşümü ve global pazarla entegrasyonu üzerine derinlemesine bir sohbet, iş dünyasında öne çıkan fırsatları ortaya koyuyor.

GENEL EKONOMİ SORULARI

-Özbekistan ekonomisinin genel durumu hakkında ne düşünüyorsunuz?

Özbekistan ekonomisi, serbest piyasa ekonomisine  geçmeye çalışan bir geçiş ekonomisidir. Tarım ve imalat sanayi GSYİH'nin yaklaşık dörtte birini oluşturarak ekonomiye eşit katkı sağlamaktadır. Özbekistan dünyanın en büyük pamuk  üreticilerinden ve ihracatçılarından olup aynı zamanda önemli bir altın üreticisidir. Ülkenin dış ticaret politikası ithal ikamesine (ithalat ürünlerinin yurt içinde üretilmesi) dayanır. Sovyet Döneminden kalan dev enerji üretim tesisleri ve doğal gaz kaynakları ülkenin Orta Asya'daki en büyük elektrik üreticisi aynı zamanda sanayi bölgesi olmasını sağlamıştır.

-Son yıllarda hangi ekonomik reformların uygulandığını düşünüyorsunuz? Bu reformların etkileri neler oldu?

• Ekonomiyi geliştirme ve liberalleştirme

5 Eylül 2017 tarihinden itibaren Özbekistan’da konvertasyon problemi ortadan kalkmıştır. Liberal ekonominin en önemli unsuru hayata geçirilmiştir. Bu tarihten itibaren, ithalat işlemlerinde yerel para, bankalar tarafından ya kendi kaynaklarından ya da döviz borsasında konverte edilerek en fazla bir gün sonrasında transfer edilmektedir.

Bankacılık sistemi üzerindeki Kamu etkisi azaltılarak özelleştirilmiş ve günümüz dijital bankacılık altyapılarına uygun hale getirilmiştir.

• Hukukun üstünlüğünü sağlamak

Eski dönemin önemli bir sorunu olan rüşvet ve kayıt dışılık halihazırdaki yönetim ile azalmıştır.

Bu yapısal reformlar sayesinde ekonomi sağlam temeller üzerine oturtulmuş ve güven ortamı sağlanmıştır. Ülke ekonomisi reformların hayata geçirilmesi ile birlikte ortalama % 5-6 oranında yıllık büyüme bulunmaktadır.

-Ülkenin ekonomik büyüme hedefleri nelerdir ve bu hedeflere ulaşmak için hangi stratejiler izleniyor?

Yeni Özbekistan adı altında  ülkenin 2030 vizyonu bulunmaktadır. Bu vizyonun hedefi ülkeyi hem ekonomik hem de turistik açıdan orta asya nın katarı-dubaisi gibi bir merkez haline getirmektir. Ayrıca yatırım imkanlarının cazibesi ile ithalatın ikamesini yaratmayı amaçlamakta ve ülkeyi bir üretim merkezi haline getirmeyi planlamaktadırlar. 

-Ekonomik istikrarın sağlanmasında hangi faktörler etkili oldu?

• Kamu ve Toplum kuruluşu sistemini pekiştirmek

• Hukukun üstünlüğünü sağlamak

• Yargı sistemindeki reformlar

• Ekonomiyi geliştirme ve liberalleştirme

• Sosyal güvenlik politikalarını güçlendirme

• Güvenlik, Milletlerarası barış, dinler arası hoşgörü, İsabetli dış politika izleme

YATIRIM ORTAMI

-Özbekistan’ın yatırım ortamını nasıl değerlendiriyorsunuz? Gelişme potansiyelini nasıl görüyorsunuz?

Ülke politikaları ve uygulanan reformlar ile güven ortamının sağlanması,enerji ve işgücü maliyetlerinin düşük olması,yatırımcılar için sağlanan destek-teşvik ve finansman kolaylıkları ülkeye ciddi yatırımcı çekmektedir. Batı ile olan gelişmişlik farkını çok hızlı kapatmaktadır. Ülkenin nüfusunun kalabalık ve nüfus artışının hızlı olması da yatırımcıları ülkeye çeken bir başka nedendir. Bu hızla gelişen ülke hem nufür hem de coğrafi avantajını kullanarak önümüzdeki 10 yıl içinde orta asya devletleri içinde ekonomik ve askeri açıdan en güçlü ülke haline gelecektir.

-Yabancı yatırımcılar için en cazip sektörler hangileridir? Bu sektörlerde ne gibi fırsatlar var?

En başta enerji ve inşaat sektörü gelmektedir. Bunları gıda ve turizm yatırımları takip etmektedir. Ülkenin sağladığı güvenli yatırım ortamı ile birlikte yatırım maliyetlerini düşük olması cazibesini artırmaktadır. Ayrıca Rusya ve Çin’e yakınlık ve bu ülkelerle olan dış ticaret potansiyeli yatırımcıları çeken başka bir etkendir.

-Özbekistan'da yatırım yapmanın avantajları ve dezavantajları nelerdir? Özellikle vergilendirme ve bürokrasi açısından ne söyleyebilirsiniz?

Avantajlar :

• Reformcu Siyasi Yapı

• Müsait Altyapı

• Merkezi Konum & Pazar Büyüklüğü

• Ekonomik İstikrar

• Türk İnsanının Ayrıcalığı 

-Yatırımların geri dönüş süreleri hakkında ne düşünüyorsunuz?

Geri dönüş süreleri sektörel olarak farklılık göstermektedir.Örneğin Enerji sektörü piyasa fiyatlarının ucuz olması nedeniyle daha uzun olmakla birlikte nüfusun kalabalık ve hızlı artması gayrimenkul ve gıda sektöründe bu süreleri kısaltmaktadır.

HÜKÜMET POLİTİKALARI

-Hükümetin yatırımcılar için sağladığı teşvikler nelerdir? Bu teşviklerin etkinliği hakkında görüşleriniz nelerdir?

Cumhurbaşkanlığına bağlı olan yatırım ofisi büyük projelerin yatırım imkanları koordine etmek için kurulmuştur. Devlet projeleri bu kurum tarafından yürütülmektedir. Diüer yandan özel sektör yatırımlarının desteklenmesi ve koordinasyonu için uzbek ınvest kurumu bulunmaktadır. Yabancı yatırımcılara bu kurum tarafından rehberlik hizmetleri ve diğer destekler sağlanmaktadır.

Kalkınma hamlesi içinde yatırım bölgeleri genelde ihtisas bölgelerine ayrılmıştır. Her şehrin istihdamını ve ekonomik kalkınmasını artırmak için bu şehirler organize sanayi bölgeleri inşa edilmekte ve bölgenin ihtiyacı olan sektörel yatırımlara yönelik teşvik ve destekler sağlanmaktadır.

-Yabancı yatırımcıların karşılaştığı en büyük zorluklar neler? Özellikle hukuki ve mali engeller hakkında yorumlarınız var mı?

• Özbekistan’la ticari ilişki kurmak isteyen veya yatırım yapmak isteyen  firmaların bu ülkeye gelmeden önce mutlaka sağlam bir piyasa araştırması yaparak adım atması gerekmektedir. Uzun süre tecrübe edilmeksizin firmalarla kesinlikle güvene dayalı işlem yapılmamalıdır.

• Muhatap firma birebir tanınmalı, mümkünse Özbekistan’a bizzat gelerek temas kurulmalıdır. Firma yerinde ziyaret edilmeli, üretim ve ihracat kapasitesi, satış faaliyeti vb. hakkında bilgi edinilmelidir. 

• Firma ile yapılacak sözleşme yerel mevzuata uygun yapılmalı ve sözleşmede mücbir sebep, müeyyide, tahkim gibi konular başta olmak üzere diğer hususlar titizlikle ve mümkünse hukuki danışmanlık hizmeti alınarak hazırlanmalıdır.

• Özbekistan Devlet Gümrük Komitesi tarafından referans fiyat uygulaması yapılmaktadır. Gümrük idarelerince bazı mallarda asgari fiyatların altında beyan edilen fiyatlar kabul edilmemekte, bunun yerine tespit edilen referans fiyatlar üzerinden vergilendirme yapılmaktadır. Bu uygulamanın detayları ve asgari fiyatlar hakkında bilgi alınamamaktadır. Diğer yandan ithal edilen malların fiyatlarının gerçekliği konusunda, giriş formaliteleri konusunda gümrüklerde farklı uygulamalar yapılabilmektedir. Bu konularda bu risklerin özellikle alıcı firmaya yüklenmesinin ve gerektiğinde gümrük müşavirliği hizmeti alınmasında yarar bulunmaktadır.

• İhracatta ve ithalatta mümkün olduğunca riskler, muhatap firma tarafından üstlenilmeli gümrük, nakliyat safhasındaki riskler olabildiğince muhatap firmaya bırakılmalıdır. İhracat işlemlerinde, mümkünse mal bedelinin tamamı ön ödeme ile yapılmalı; eğer bu mümkün değilse mutlaka bankafinansal araçları kullanılmalıdır. (akreditif, teminat mektubu vs.)

-Yatırım yasalarının ve düzenlemelerinin şeffaflığı hakkında ne düşünüyorsunuz? Hükümetin bu alandaki adımları yeterli mi?

• Bu alandaki uygulamalar özellikle batı devletlerinin politikalarına göre daha ön plana çıkmaktadır. Modern dünyaya ayak uydurmaya çalışan ve batı ile arasındaki ekonomik-teknolojik farkı ortadan kaldırmak isteyen Özbekistan yatırımlar konusunda çok hassas bir devlettir. Yönetim ve denetim konularında oldukça garantici bir devlet politikası Sovyetlerden kalma bir alışkanlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Yatırım süreleri ve gerçekleşip gerçekleştirilmediği hususlarını katı bir politika ile takip etmekte ve faaliyete geçmesi için ciddi bir çaba sarfetmektedir.

Bu noktada Türk İş İnsanlarına ayrı bir parantez açmak gerekir. 

• Geçmişte oluşmuş moral bozan bazı anlaşmazlık ve güvensizlik unsurları, Şevket Mirziyoyev’in göreve gelmesinin ardından geçen çok kısa süre içinde giderilmistir.Türk iş adamlarının Özbekistan’da verimli faaliyetler yürütebilmesini sağlamak amacıyla, engel oluşturan unsurlar tümden bertaraf edilmistir. 

• Özbek-Türk İş Forumu’nda önde gelen Türk şirket yöneticilerine seslenen Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’in, Türk iş adamlarına her türlü destek ve kolaylığın sağlanması yönünde gerekli talimatı verdiğini bildiren ve iki ülke arasında parlak yeni bir dönemin açıldığının altını çizen şu sözleri tarihi önemdedir: 

“Türk iş adamlarına yapılan ihanet, devlete yapılan ihanetle denktir. Bizim başka yolumuz, başka çaremiz yoktur. Özbekistan’da Türkiyeli iş adamlarına en iyi ortam oluşturup, onların sermayesini, mülkünü ve hukuklarını her yönden kanunen koruyacağız. Eminim birlikteki çabalarımızla Özbekistan’la Türkiye arasındaki ticaret, ekonomi, yatırım alanlarındaki işbirliğini yeni ve kalite açısından bambaşka bir düzeye götürebileceğiz.” 

EKONOMİK ZORLUKLAR

-Özbekistan ekonomisinin karşılaştığı en büyük zorluklar nelerdir? Bu zorlukların üstesinden gelmek için hangi önlemler alınmalı?

Rusya’nın içinde bulunduğu savaş ortamından dolayı uygulanan ambargolar ile orta asya pazarına inmiş olması ülke ekonomisi üzerinde ciddi bir baskı oluşturmaktadır. Hala RUSYA bu bölgede ekonomiyi domine eden bir ülkedir. Ayrıca ÇİN pazarına yakınlık da olumsuz bir faktördür. Çin ürünlerinin ucuz olması ve ülkede kişisel gayrisafi milli gelirin düşük olması ucuz görünen RUS ve ÇİN ekonomilerini bu ülkeye çekmektedir. Yerli ve milli ekonomi politikası bu nedenle sermaye yetersizliği ile bu ülkelere karşı savunmasız kalmaktadır. Bu nedenle devlet zengin yer altı kaynaklarının ülke ekonomisine kazandırılması ve önce kendi vatandaşlarının gelir seviyelerini artırmak amacıyla kullanılması için bir dizi ekstra reformlar çıkarmaktadır. Henüz yeni sayılabilecek bir ülke olan ÖZBEKİSTAN’ın karşılaştığı bu sıkıntılar normal kabul edilebilir. Alınan kararlar ve uygulanan politikalar bu olumsuzlukları hızla ortadan kaldıracaktır.

-Küresel ekonomik dalgalanmalar ülke ekonomisini nasıl etkiliyor? Özellikle son yıllardaki gelişmeler hakkında bilgi verebilir misiniz?

Küresel ekonomik dalgalanmalar ithal ürünlerde ülkeyi olumsuz etkilemiş ancak ekonomik istikrarı sağlayan ülkede kendi kendine yetebilecek bir ülke haline gelmesi için enerji-tarım ve hayvancılık politikalarında yerli ve milli anlayışını ortaya çıkarmıştır. Ülke tarım ve hayvancılık politikaları sayesinde dışa bağımlılıktan kurtulmuştur. 

GELECEK PERSPEKTİFLERİ

-Özbekistan'da gelecekteki yatırım fırsatları hakkında ne düşünüyorsunuz? Hangi alanlar daha fazla ilgi çekiyor?

• Daha önce bahsettiğim yatırım fırsatları neticesinde bu kalkınma hamlesi 8-10 yıl daha devam edecektir. 2030 yılından sonra yatırım imkanları aynı hızla devam etmeyecektir. Özellikle turizm yatırımlarının ilerleyen yıllarda ön plana çıkacağını düşünüyorum.

-Teknolojik gelişmeler ve dijitalleşmenin ekonomik büyüme üzerindeki etkileri nelerdir? Özellikle hangi sektörler bu süreçten kazanıyor?

• Dünyadaki teknolojik gelişmeleri yakından takip eden ülke bu alan için ayrıca bir kurum oluşturmuştur. Cumhurbaşkanlığına bağlı ITPARK adı verilen bilgi teknolojilerinin yatırımları için bir iştirak bulunmaktadır. 69 ülkeden yatırım çeken kurum Orta Asya’nın teknolji üssü olma yolunda ilerlemektedir. 

• Bu alanda çok üst seviyede yatırım teşvikleri ve destekleri bulunmaktadır.

SEKTÖREL SORULAR

-Tarım,Sanayi ve hizmet sektörlerinde yatırım fırsatları hakkında bilgi verebilir misiniz? Hangi alanlarda büyüme potansiyeli görüyor?

TARIM 

• Son yıllarda Özbekistan’da sanayi ve hizmet sektörlerinin  kalkınması  sonucunda  GSYİH göstergelerinde  tarım  ürünlerinin  oranının  sürekli azalması  eğilimi (1995’te %32,4’ken 2023’te %20) korunmuştur. Tarım oranının  düşüş  göstermesiyle beraber tarım ürünleri  üretiminde  büyüme  gözetlenmiştir.

• Ülkede 6.375,4 bin ton bakliyat, 2.750,1 bin ton patates, 9.635,1 bin ton sebze, 1.904,9 bin ton kavun ve karpuz, 2.589,7 bin ton meyve ve baharat, 1.564,5 bin ton da üzüm üretilmektedir.

• Yıllık 2,3 milyon ton üretimle pamuk yetiştiriciliği de ülke ekonomisinin ileri gelen sektörlerinden sayılır. Ülkede kademe  kademe ham pamuk ihracatını  azaltma, işlenmiş ve katma değeri yüksek iplik, kumaş  ve hazır giyim ürünleri artırmayı anlayışı bulunmaktadır.

SANAYİ

• Ülke ekonomisinde  sanayi  sektörünün  payı  düzenli şekilde büyümektedir.  Ekonominin çeşitlendirilmesi, modernizasyonu,  yeni  ve  modern  teknolojileri  uygulamaya  koymaya yönelik alınan  tedbirler  neticesinde sanayinin GSYİH’daki oranı  2023 yılında %34,1’e ulaşmıştır. Sanayide imalat oranı  %72,1'i, madencilik %18,7'yi oluştururken geri kalan pay da elektrik, doğalgaz, su temini, kanalizasyon sistemleri ve yenilenebilir  enerji  sektörlerine  aittir.

HİZMET

• Nüfusun gelirlerinin başlıca en  önemli  kaynaklarından  sayılan hizmetler sektörü de gelişmekte olup GSYİH’daki oranı   %56,9’u bulmuştur.

-Özbekistan’da sürdürülebilir enerji alanındaki yatırımların geleceği hakkında ne düşünüyorsunuz? Hükümetin bu alanda attığı adımlar yeterli mi?

Uzun bir süredir yatırım ağırlığını bu alana veren ülke enerji yatırımlarını sürdürmeye devam etmektedir. Özellikle GES ve RES projelerinin yatırımlarını artırma yönünde özellikle türk şirketleri ile işbirlikleri artan bir şekilde devam etmektedir.

KİŞİSEL DENEYİMLER VE ÖNERİLER

-Yatırımcı olarak ülkenizdeki deneyimlerinizi paylaşabilir misiniz? Hangi engellerle karşılaştınız?

• Bence karşılaştığımız en büyük engel yine kendimiziz. Türk firmalarının yatırım yapma konusundaki cesaretsizlikleri ve az sermaye ile yatırımlarını&ticaretlerini sürdürmek istemeleri en büyük sorunumuz. Pazar araştırması için bütçe ayırmak istemeyen firmalarımız daha da büyük bir kazanç pastasını özellikle Rus-Çin ve Avrupa ülkelerine kaptırmaktadırlar. Örnek verecek olursak inşaat sektöründe öncü olan Türk şirketleri son yıllarda pazarı Çin ve Avrupa firmalarına kaptırmış durumdalar. Hatta Azerbaycan bile dış ticaret politikasını Özbekistan  özeline odaklamış durumdadır. Son 2 yıldır Azerbaycan’dan Özbekistan’a doğrudan yapılan yatırımların tutarı 6 milyar usd’yi aşmıştır. 

• Firmalarımızın Dış ticaret konusunda bilgisiz ve yetersiz oluşu

• Aile şirketlerinin karar vericilerin eski jenarasyon olması ve yeni jenarasyona söz hakkı verilmemesi

• Klasik Türk firması anlayışı olan ‘SEN SAT BEN SANA KOMİSYON VEREYİM’ stratejisi

• Rakip ülkelerin pazarlama sermayelerinin güçlü olması ve gerilla pazarlama anlayışı

• Geçmişte yaşanmış olan olumsuz tecrübeler (Gümrük geçişleri-Tahsilat Sorunları)

• Lojistik Süreleri ve  Maliyetleri

-Özbekistan’da yatırım yapmak isteyen girişimcilere ne gibi önerilerde bulunursunuz? Özellikle hangi araştırmaları yapmaları gerektiğini düşünüyorsunuz?

• Net şekilde görüyorum ki her neresi olursa olsun iş yapılacak ülke de yerel partnerler ile hareket etmenin avantajı çok daha fazladır.

• Eskisi gibi ürünüm duyulsun gelip yabancılar alır bir şekilde iş tutarsa biraz yürür mantığı olamaz.

• Rekabet çok ciddi seviyeler ulaşmış durumdadır. Nerede iş yapıyorsanız orada ki ekibinizin de sizin işinize inanması lazım. 

• Bir firmanın Türkiye den çıkıp buralarda gerçekçi iş yapması ve kalıcı olması şubeleşebilmesi  temel hedef olmalıdır. 

• Partner amaçlı gidenler ya da danışmanlık  hizmetleri alanlar  yerel pazar diline hakim oranın insanının işleyiş ve ticari istikametini güçlü bir şekilde anlayan ekiplerle de hareket ettiğinde ve güvenilir kişilerle inandığı yolda ilerlerse  işin  alt yapısını daha sağlam kurabilir. 

• Fuarlar bana göre artık bu işlere giriş-başlangıç oluşturmaktadır. Birkaç defa hedef ülke de olmak tanınırlığı  arttırmak önemli hamlelerdir.Fuarsız da komple olamaz ama gittiğin ülke de var olabilmek önemlidir.Bu durumu anlayan bazı firmalar yürümeye başladı ama daha fazlasını yapabilmeliyiz.Tabi bir de bütçe meselesi de devreye giriyor malesef döviz handikapı var ama ticaretin hepsi bu riskler üzerine kuruludur

• Bir  seviyeye gelmiş olabilirsin ama  artık yeni bir hikaye yazmak istiyorsan konforundan isteklerinden bir süre vazgeçebilmelisin ya da farklı çözümlerle adım atılabilmelidir.

• Özbekistan’la ticari ilişki kurmak isteyen firmaların bu ülkeye gelmeden önce mutlaka sağlam bir piyasa araştırması yaparak adım atması gerekmektedir. Uzun süre tecrübe edilmeksizin firmalarla kesinlikle güvene dayalı işlem yapılmamalıdır.

• Muhatap firma birebir tanınmalı, mümkünse Özbekistan’a bizzat gelerek temas kurulmalıdır. Firma yerinde ziyaret edilmeli, üretim ve ihracat kapasitesi, satış faaliyeti vb. hakkında bilgi edinilmelidir. 

• Özbekistan’da sürekli bulunmak (ofis veya personel bulundurmak) firmalarımızı, Özbek firma veya resmi kurumlar nezdinde avantajlı bir konuma getirmektedir.

• Firma ile yapılacak sözleşme yerel mevzuata uygun yapılmalı ve sözleşmede mücbir sebep, müeyyide, tahkim gibi konular başta olmak üzere diğer hususlar titizlikle ve mümkünse hukuki danışmanlık hizmeti alınarak hazırlanmalıdır.

• İhracatta ve ithalatta mümkün olduğunca riskler, muhatap firma tarafından üstlenilmeli gümrük, nakliyat safhasındaki riskler olabildiğince muhatap firmaya bırakılmalıdır. İhracat işlemlerinde, mümkünse mal bedelinin tamamı ön ödeme ile yapılmalı; eğer bu mümkün değilse mutlaka banka finansal araçları kullanılmalıdır. (akreditif, teminat mektubu vs.)

• İthalat sırasında menşe şahadetnamesi bulunması gereklidir. Aksi halde iki kat gümrük vergisi tahakkuk ettirilmektedir.

• Özbekistan Devlet Gümrük Komitesi tarafından referans fiyat uygulaması yapılmaktadır. Gümrük idarelerince bazı mallarda asgari fiyatların altında beyan edilen fiyatlar kabul edilmemekte, bunun yerine tespit edilen referans fiyatlar üzerinden vergilendirme yapılmaktadır. Bu uygulamanın detayları ve asgari fiyatlar hakkında bilgi alınamamaktadır. Diğer yandan ithal edilen malların fiyatlarının gerçekliği konusunda, giriş formaliteleri konusunda gümrüklerde farklı uygulamalar yapılabilmektedir. Bu konularda bu risklerin özellikle alıcı firmaya yüklenmesinin ve gerektiğinde gümrük müşavirliği hizmeti alınmasında yarar bulunmaktadır.

• 5 Eylül 2017 tarihinden itibaren Özbekistan’da konvertasyon problemi ortadan kalkmıştır. Liberal ekonominin en önemli unsuru hayata geçirilmiştir. Bu tarihten itibaren, ithalat işlemlerinde yerel para, bankalar tarafından ya kendi kaynaklarından ya da döviz borsasında konverte edilerek en fazla bir gün sonrasında transfer edilmektedir.

• Hususi, Hizmet ve Umuma Mahsus Pasaport Hamilleri 30 günlük süre ile vizeden muaftır. Vatandaşlarımızın Özbekistan’a geldiklerinde 3 gün içinde otelde veya yabancılar polisine başvurarak geçici ikamet kayıtlarını yaptırmaları önem arz etmektedir.

GÜNDEM, 11 Şubat 2025 20:44